Protekle sedmice su pokazale koliko se brzo mijenja situacija od ponovnog dolaska Donalda Trumpa na funkciju predsjednika SAD, piše politolog i autor Alexander Rhotert. On analizira šta bi to moglo značiti za zapadni Balkan: Srbiju, Kosovo i trenutno “posebno nestabilnu” BiH.

Tri jugoslavenska rata 1990-ih – u Hrvatskoj (1991-‘95), Bosni i Hercegovini (1992-‘95) i na Kosovu (1999) – konačno su okončani pod vođstvom SAD-a. Od tada još dvije vojne misije, koje vode EU i NATO garantuju mir: jedna na Kosovu, druga u BiH. Međutim, kako Rhotert piše za Deutsche Welle (DW), situacija na zapadnom Balkanu se već više od dvije godine kontinuirano pogoršava.

On smatra da je spirala nasilja počela u decembru 2022. godine. “Nakon što su predstavnici srpske manjine u Republici Kosovo, po nalogu iz glavnog grada Srbije Beograda, napustili institucije kosovske države – pravosuđe, policiju i administraciju – srbijanski predsjednik Aleksandar Vučić započeo je mobilizaciju trupa na sjevernoj granici sa Kosovom“.

Bivši njemački diplomata Wolfgang Ischinger optužio je Vučića da “glumi malog Putina”. “Smatram nečuvenim kako Vučić i srpsko rukovodstvo raspiruju vatru. Krivicu za ovu eskalaciju isključivo vidim u Beogradu“.

Vučić je, s druge strane, naglasio da će srpska vojska štititi srpsku manjinu u “južnoj pokrajini Srbije” – tako vlast u Beogradu još uvijek naziva Kosovo, koje od 1999. godine više nije u sastavu odnosno pod kontrolom Srbije. Tokom 2023. godine situacija je eskalirala: u neredima u maju, srpski napadači su povrijedili 90 vojnika NATO-misije za očuvanje mira na Kosovu (KFOR).

Skoro pa eskalacija na Kosovu

U septembru 2024. godine, u blizini pravoslavnog manastira Banjska na sjeveru Kosova došlo je do sukoba između srpskih paravojnih snaga i kosovske policije. Četiri osobe su poginule, a deseci srpskih paravojnika pod vodstvom Vučićevog čovjeka od povjerenja uspjeli su pobjeći u Srbiju. Ostavili su iza sebe milionski vrijedan arsenal modernog oružja iz skladišta vojske Srbije, kojim je moglo biti opremljeno više od 100 boraca.

“Izgleda da je ovdje bila planirana veća vojna operacija – možda s ciljem zauzimanja četiri opštine na sjeveru Kosova, gdje srpska manjina čini većinu stanovništva u ovoj zemlji s albanskom većinom. U oktobru 2024. Vučić je potom poslao tenkove prema Kosovu, koji su zaustavljeni tek diplomatskim intervencijama Washingtona i NATO-a“, piše Rhotert.

U aprilu 2024. godine, američki general Christopher Cavoli, vrhovni zapovjednik NATO-a za Evropu, upozorio je američki Kongres kakve su namjere Beograda. Okupljanje srpskih trupa nakon napada u Banjskoj predstavljalo je “najveću prijetnju izbijanja međudržavnog nasilja u posljednjih 25 godina“.

Prijetnje Bosni i Hercegovini

Još u februaru 2024. godine, zamjenik premijera Srbije Aleksandar Vulin zaprijetio je još jednoj susjednoj zemlji tokom posjete Moskvi, kada je rekao: “Bosna nikada nije bila bliža svom kraju“.

Neposredno prije toga, Milorad Dodik, secesionistički predsjednik bh. entiteta Republika Srpska (RS) osuđen je na godinu dana zatvora i šestogodišnju zabranu obavljanja političke funkcije od strane državnog Suda Bosne i Hercegovine.

Samo nekoliko dana ranije, Dodik je zaprijetio da bi presuda protiv njega Bosni i Hercegovini mogla zadati “smrtonosni udarac”. Osuđen je zbog nepoštivanja odluka visokog predstavnika Christiana Schmidta, koji je najviša institucija međunarodne zajednice u BiH i od kraja rata (1992-95.) osigurava mir u ovoj zemlji.

“Srpski izdajnici”

Nakon presude, Dodik je dodatno zaoštrio situaciju i pokrenuo donošenje zakona u entitetskom parlamentu, kojima se državnim sigurnosnim i pravosudnim institucijama BiH zabranjuje djelovanje u Republici Srpskoj. Oni su potom objavljeni u Službenom glasniku RS, čime su stupili na snagu u ovom entitetu. Ovi zakoni stupili su na snagu prošlog petka, 6. marta 2024.

Prema riječima direktora Državne agencije za istrage i zaštitu (SIPA) BiH, Darka Ćuluma, koji je po nacionalnosti Srbin iz BiH, rad u glavnoj zgradi obavještajne službe, smještenoj na teritoriji RS-a u blizini Sarajeva, nastavio se bez prekida.

Međutim, zaposleni Državne agencije za istrage i zaštitu (SIPA) u regionalnoj kancelariji u glavnom gradu Republike Srpske u Banjoj Luci, napustili su svoja radna mjesta noseći svoje službeno naoružanje. Dan ranije, Ministarstvo unutrašnjih poslova Republike Srpske pozvalo je sve pripadnike SIPA-e koji su iz RS-a da se prijave i pređu na posao u ovo ministarstvo.

Prije toga, predsjednik RS-a Milorad Dodik upozorio je da će svi oni koji ostanu raditi u institucijama zajedničke države BiH biti tretirani kao “srpski izdajnici”. Tokom sastanka s predsjednikom Srbije Aleksandrom Vučićem u Beogradu 6. marta, Dodik je dodatno eskalirao retoriku tvrdeći da “Bošnjaci iz Sarajeva žele oružani sukob u Bosni kako bi se osvetili Srbima“.

Schmidt: “Pređena crvena linija”

Visoki predstavnik u BiH, Christian Schmidt, reagovao je 8. marta. U intervjuu za Deutschlandfunk, Schmidt je izjavio da Dodikov “napad na suverenitet i teritorijalni integritet Bosne i Hercegovine” znači da je “pređena crvena linija”. On je pozvao međunarodnu zajednicu da se snažnije posveti rješavanju krize u BiH.

Po prvi put, visoki predstavnik je pored Dodika eksplicitno kritikovao i Vladu Srbije, naglasivši da joj sada treba “jasno pokazati granice“.

U međuvremenu, je EUFOR, vojna misija EU-a u BiH, rasporedio svoje snage radi zaštite Memorijalnog centra u Srebrenici za žrtve genocida. Tamo su 1995. godine snage bosanskih Srba ubile preko 8.000 bošnjačkih muškaraca i dječaka.

Mađarska je, prema Dodikovim tvrdnjama, poslala 300 specijalnih policajaca u RS – navodno bez konsultacija s EU. Mađarski premijer Viktor Orban je najglasniji Dodikov pristalica u Evropi. I Srbija i Bosna i Hercegovina su kandidati za članstvo u EU.

Podrška iz Washingtona i od AfD-a

Podrška Dodiku stigla je 25. februara i od bliskog Trumpovog saradnika i njegovog advokata, bivšeg gradonačelnika New Yorka Rudyja Giulianija. Tokom posjete Banjoj Luci, Giuliani je nosio bejzbol- kapu s natpisom “Make [Republika] Srpska Great Again“.

Kako piše Rhotert, “i njemačka desničarsko-populistička stranka Alternativa za Njemačku (AfD) uspostavila je bliske odnose s velikosrpskim nacionalistima poput Dodika. Na završnom predizbornom skupu AfD-a u Sakosniji govorila je ultradesničarka i ministrica Srbije za brigu o porodici i demografiju, Milica Đurđević Stamenkovski“.

Vučić postupa sve više autokratski

Organizacija Human Rights Watch prikazuje sumornu sliku medijskih sloboda u Srbiji. Posmatrači su izbore u ovoj zemlji u decembru 2023. godine ocijenili kao ni fer, ni slobodne. Opozicija je od strane circa 90 posto medija koji su pod kontrolom Vučića, dobila minimalan ili skoro nikakav medijski prostor, dok je Vučić te godine na državnim TV kanalima imao više od 300 sati emitovanja. Srbija je na Indeksu slobode medija Reportera bez granica pala s 91. na 98. mjesto – iza Tanzanije.

Amnesty International je otkrio da srpska vlada ilegalno koristi špijunski softver za praćenje opozicionara. “No, uprkos sve represivnijoj politici, Vučić je pod sve većim pritiskom“, pipe Rhotert.

Protesti u Srbiji postaju sve veći

Krajem januara, po treći put, automobil se zaletio u protestni skup u Beogradu, organizovan protiv endemske korupcije u Srbiji. Prema mišljenju demonstranata, upravo je navodno korupcija bila jedan od uzroka urušavanja tek renovirane nadstrešnice na željezničkoj stanici u Novom Sadu 1. novembra 2024, u kojem je poginulo 15 ljudi.

U januarskom napadu automobilom na protestno okupljanje teško su povrijeđene dvije liječnice. Nakon prvog takvog napada u novembru 2024, Vučić je na televiziji ismijao žrtvu, izjavivši: “Trebamo li sada uhapsiti vozača? Nekoga ko nije prekršio nijedan zakon, ko je jednostavno išao svojim putem? Jeste li vi normalni?”

I penzioneri protiv Vučića

Studentski protesti, koji su počeli nakon nesreće u Novom Sadu, sada traju već skoro četiri i po mjeseca. Prerasli su u masovni pokret koji predstavlja sve slojeve stanovništva Srbije. Ovo je postalo očigledno tokom demonstracija 1. marta 2025. u Nišu, kada su u grad umarširale hiljade studenata iz svih krajeva Srbije, baš kao i bajkeri koji su došli da ih podrže, pri čemu su svi oni dočekani s oduševljenjem od strane desetina hiljada stanovnika.

Iako demonstracije u Nišu nisu bile najveće, koje su održane proteklih mjeseci, za Vučića su te slike morale biti posebno zabrinjavajuće, jer su se čak i jedni od njegovih glavnih pristalica – penzioneri – pojavili u značajnom broju. Ostaje da se vidi kako će se ovaj pokret, koji nema centralno vođstvo i striktno odbacuje bilo kakvu političku instrumentalizaciju, dalje razvijati. Sljedeći masovni protest zakazan je za 15. mart – u Beogradu.

Šta će učiniti SAD?

Rhotert navodi da su politički planovi predsjednika Trumpa za zapadni Balkan još uvijek nepoznati.

“Ekonomski on je kao privatnik, odnosno putem svojih kompanija, aktivan u Srbiji i Albaniji. Trumpovo okruženje ne krije da je Beograd, koji je u savezništvu s Moskvom, favorit američkog predsjednika u jugoistočnoj Evropi“, piše on.

Objašnjava da su još od završetka jugoslovenskih ratova 1990-ih upravo SAD bile te koje su na kraju rješavale mnoge konflikte unutar i između država-nasljednica bivše Jugoslavije. “Stoga postoji veliki strah od toga da Washington u budućnosti s tim prestane“.

Upozorenje SAD-a Dodiku

Upozorenje Miloradu Dodiku, koje je američki državni sekretar Marko Rubio 8. marta objavio na platformi X, može se smatrati pozitivnim signalom.

“Postupci predsjednika RS-a Milorada Dodika podrivaju institucije Bosne i Hercegovine i ugrožavaju njenu sigurnost i stabilnost. Pozivamo naše partnere u regionu da nam se pridruže u suprotstavljanju ovom opasnom i destabilizirajućem ponašanju.”

Dan ranije, republikanska kongresmenka Ann Wagner iz američke države Missouri nazvala je Dodika na X-u “brutalnim kriminalcem” kojeg treba zaustaviti.

“U kontaktu sam sa State departmentom i svojim kolegama iz Kongresa kako bismo razmotrili načine na koje možemo odgovoriti na Dodikove otvorene pokušaje da ugrozi mir u regionu“, izjavila je Wagner.

Sankcije i neuspjeli pokušaji Dodikovog lobiranja

Rhotert navodi da, s obzirom na ove stavove u Washingtonu, “čini se krajnje nevjerovatnim da bi američko Ministarstvo finansija Dodiku moglo ukinuti sankcije, koje su postepeno pooštravane od 2017. godine“.

“Pokušaji predsjednika RS-a da se približi Donaldu Trampu nakon njegove ponovne izborne pobjede nisu donijeli očekivanu podršku secesionističkim planovima Republike Srpske“, navodi on.

Ističe da se jedan od najneugodnijih trenutaka za Dodika desio se 27. februara, kada je Trampov bliski saradnik Rudy Giuliani tokom intervjua nekoliko puta nazvao Dodika “Bosancem”. “Ovaj gaf očigledno je bio izuzetno neugodan za Dodika, poznatog po svom ultranacionalističkom srpskom stavu“.

EU mora biti spremna

“Uprkos pozitivnim signalima iz SAD-a, EU bi trebala biti spremna na sve scenarije u Bosni i Hercegovini i na Kosovu. Odluka o pojačanju EUFOR-a sa 400 dodatnih vojnika, smatra se korakom u pravom smjeru“, smatra Rhotert.

(TIP/Izvor: Deutsche Welle/Foto: Ilustracija/You Tube)